Najnowsza historia marynarki wojennej miała swój początek w środku lądu. Zanim Polska uzyskała dostęp do morza, założyła dwie rzeczne flotylle. Miały wspomagać piechotę, bronić mostów i ważnych miast. W szczytowym okresie służyło w nich prawie sto różnego rodzaju jednostek. Był nawet plan budowy… lotniskowca.

Był 27 kwietnia 1920 roku. Trwała wojna z bolszewikami, polskie wojska znajdowały się w natarciu. Właśnie maszerowały na Kijów. W ślad za nimi po Prypeci podążały jednostki Flotylli Pińskiej. O świcie w okolicach Czarnobyla kanonierka „Pancerny”, wspierana przez cztery uzbrojone motorówki, natknęła się na sześć okrętów wroga. Wywiązała się krótka bitwa. Bolszewicy zostali zepchnięci do defensywy i ostatecznie salwowali się ucieczką. Po prawie 30-kilometrowej pogoni Polacy ostatecznie rozbili siły wroga: jeden rosyjski okręt poszedł na dno, dwa inne zostały uszkodzone, pomniejsze jednostki wpadły w nasze ręce. Do dziś w warszawskim Muzeum Wojska Polskiego można oglądać zdobytą wówczas na bolszewikach banderę.

Bitwa pod Czarnobylem była największym tryumfem w krótkich dziejach polskich flotylli rzecznych – jednostek, które, operując w głębi lądu, pisały historię rodzimej marynarki wojennej.

Okręty na „pińskim morzu”

Na początku XX wieku flotylle rzeczne były formacjami stosunkowo popularnymi. – Dysponowali nimi Rosjanie, Niemcy, armia austro-węgierska. Polacy zaczęli je tworzyć właściwie od razu po odzyskaniu niepodległości – wyjaśnia Robert Tarnowski z Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, kurator poświęconej flotyllom wystawy.

Pierwszy był Kraków. Tam właśnie 1 listopada 1918 roku kpt. Władysław Nawrocki rozpoczął przejmowanie uzbrojonych jednostek pływających po Wiśle, które pozostały po Austriakach. Podobnie działo się w Modlinie i Warszawie. Tuż przed świętami zarekwirowane jednostki rozpoczęły służbę w nowo powołanej Flotylli Wiślanej.

Kilka miesięcy później, w kwietniu 1919 roku, na wschodzie Rzeczypospolitej powstała Flotylla Pińska. Pierwszymi jednostkami, które weszły w jej skład, były trzy motorówki patrolu rozpoznania: „Lech”, „Lisowczyk” i „Lizdejko”. Flotylla miała operować na Prypeci, jej potężnych bagnach i rozlewiskach. Obszar ten był wówczas nazywany „morzem pińskim”.

– Początkowo wyposażenie naszych flotylli było raczej marne. Marynarze korzystali zwykle z cywilnych statków, które po prostu zostały dozbrojone. Bardzo szybko zaczęło się to jednak zmieniać – przyznaje Tarnowski. Za przełomowy moment można uznać wprowadzenie do służby pierwszych monitorów rzecznych. – Były to duże okręty artyleryjskie, nazywane niekiedy rzecznymi pancernikami – wyjaśnia Tarnowski. Polska miała ich sześć. Do tego doszły jeszcze m.in. kanonierki, kutry uzbrojone, w tym ciężki kuter ORP „Nieuchwytny” wyposażony w działko i ciężki karabin maszynowy, krypy, czy okręt minowo-gazowy ORP „Mątwa”. Jego załoga miała stawiać na rzekach zagrody minowe i zasłony dymne, a także atakować wroga z użyciem gazów łzawiących.

W połowie lat trzydziestych zrodziła się nawet idea budowy… rzecznego lotniskowca.

Baza dla hydroplanów

Autorem odważnego pomysłu był dowódca Flotylli Pińskiej kmdr Witold Zajączkowski. Działo się to w roku 1934. Czternaście lat wcześniej Flotylla Wiślana przestała istnieć, a należące do niej okręty w większości powędrowały właśnie do Pińska, gdzie wyrosła potężna baza. W szczytowym okresie stacjonowało tam prawie sto różnego rodzaju jednostek. Nic dziwnego – w latach trzydziestych to właśnie na wschód były zwrócone oczy polskich wojskowych. ZSRR obawialiśmy się bardziej niż Niemców.

Okręty strzegące wschodniej granicy wkrótce zostały wzmocnione przez samoloty morskie z Pucka. – Było ich sześć. Tworzyły Rzeczną Eskadrę Samolotów, wykonywały zadania zwiadowcze oraz łącznikowe – opowiada kmdr por. Mariusz Konarski ze Stowarzyszenia Historycznego Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku. Początkowo, jak mówi, wysłano tam samoloty na kołach. Bardzo szybko okazało się jednak, że w rejonie „morza pińskiego” powinny działać raczej hydroplany. – Polowe lotnisko było nieutwardzone. Po deszczach spływało błotem, a samoloty po prostu w nim grzęzły – mówi kmdr por. Konarski. I właśnie z myślą o nich miał powstać lotniskowiec.

Sama nazwa była nieco na wyrost. Ów lotniskowiec miał być uzbrojoną, pływającą bazą zdolną przyjąć na pokład jeden samolot. – Tego rodzaju jednostki mieli, na przykład, Rosjanie na Wołdze. Okręt-baza dysponował dźwigiem, za pomocą którego hydroplan był wciągany na pokład – wyjaśnia kmdr por. Konarski. Ostatecznie polski lotniskowiec nie powstał. Kilka lat później swój żywot miały zakończyć także flotylle.

Walczyli na rzekach, ginęli w Katyniu

– W marcu 1939 roku, kiedy wzrastało zagrożenie ze strony Niemiec, w ramach Flotylli Pińskiej powstał Oddział Wydzielony Rzeki Wisły. Po wybuchu wojny należące do niego jednostki miały opóźniać marsz wrogich oddziałów, a także bronić mostów – podkreśla Tarnowski. Już 2 września okręty flotylli stoczyły z Niemcami bitwę w okolicach bydgoskiej dzielnicy Fordon. Broniąc tamtejszego mostu, strąciły nawet kilka samolotów nieprzyjaciela.

Ostatecznie jednak rzecznych okrętów nie udało się w pełni wykorzystać. – Powodem był bardzo niski poziom wody w rzekach, zwłaszcza na wschodzie kraju. Nawet płaskodenne jednostki miały problem z wykonywaniem swoich zadań – opowiada Tarnowski. Aby unieruchomione okręty nie wpadły w ręce nieprzyjaciela, Polacy po prostu je zatopili. – Marynarze zeszli na ląd. Część walczyła pod rozkazami generała Franciszka Kleeberga. Wzięli oni udział w bitwie pod Kockiem, gdzie Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” starła się z Niemcami – zaznacza Tarnowski. – Część zasiliła Korpus Ochrony Pogranicza. Większość marynarzy, którzy poszli tą drogą, dostała się do sowieckiej niewoli, niektórzy skończyli w Katyniu.

Po wojnie flotylla nie została odtworzona. – Zmienił się układ granic i priorytety. Na granicy z ZSRR nie było już sensu utrzymywać tego typu formacji – mówi Tarnowski.

Łukasz Zalesiński